Forum voor Democratie workshop: Euro-muntunie is onhoudbaar

Bruno de Haas en Arjo Klamer vellen deskundig en vernietigend oordeel
Het Forum voor Democratie, dat inmiddels vijf interessante lezingen heeft gegeven aan de Herengracht 74, trakteerde haar donateurs op vrijdagmiddag 21 augustus op een expert-workshop over de europroblematiek. Naast de substantiële donateurs (>€100) waren er studenten en een aantal vooraanstaande journalisten.

Die laatsten zullen in grote verwarring het souterrain verlaten hebben: de sprekers lieten op zeer deskundige wijze geen spaan heel van de euro-muntunie en lieten er geen twijfel over bestaan dat de huidige euro simpelweg niet kan overleven. Dit geluid wordt geheel gemist in de media, en zal door velen als vloeken in de kerk ervaren worden. Maar de sprekers waren extreem overtuigend en hadden gewoon ook woord voor woord gelijk. Laten we hopen dat dit het begin was van een ommekeer in houding van de pers over dit onderwerp!

Volgende Forum Workshop: Deirdre McCloskey
Het Forum voor Democratie is een ontzettend belangrijk initiatief en verdient steun van iedereen die zich zorgen maakt over ons land, nu het ten prooi valt aan verdwaasde Eurofilie en machteloze en ondeskundige politici. Het forum heeft ook financiële steun nodig: dit soort initiatieven kost gewoon geld.

Voor wie nog een incentive nodig heeft: betaal €100 of meer en kom naar het volgende donateursseminar op zondagmiddag 13 september. Dat is een unieke kans om in klein gezelschap uitgebreid van gedachten te wisselen met de wereldberoemde econoom/filosoof/ethicus/libertariër Deirdre McCloskey over haar recente magnus opus “Bourgeois Virtues: Ethics for an Age of Commerce”.

Thierry Baudet: Ik snap niet dat ze het niet snappen
In zijn inleiding gaf Baudet uiting aan zijn vertwijfeling over het onbegrip van de pers over de euro. Hij ging haast in complottheorieën geloven: hoe kan het dat het zo overduidelijk is dat de euro tot mislukking gedoemd is, en dat daar totaal geen aandacht voor is in de pers en de actualiteitenrubrieken?

Maar hij is tot de conclusie gekomen dat de journalisten tot nu toe gewoon niet in de gelegenheid zijn geweest om zich goed te informeren. Vandaar dat een aantal vooraanstaande journalisten ook was uitgenodigd: op een workshop kun je eindelijk eens echt diep ingaan op de problematiek.

Twee wegen naar Rome
Beide sprekers hebben de eurocrisis al vroeg voorspeld en zijn van mening dat het volstrekt uitgesloten is dat de euro in een muntunie zal overleven. Maar ze kwamen op gehele verschillende wijze tot deze voorspelling.

Bruno de Haas: “Rente zegt alles”

Ik zal uit zijn presentatie lichten wat ik het opmerkelijkst vind, de rest van het verhaal vindt u in zijn boek “Waarom de euro ons zal opbreken”, met een dieper gaande uitleg.

Het interessante aan De Haas is dat hij naar de euro kijkt als een echte insider: hij werkte voor het ministerie van financiën en was direct betrokken bij het opstellen van het verdrag van Maastricht. En tegenwoordig werkt hij op de investeringsafdeling van een pensioenfonds, dus zit hij aan de andere kant: de investeerders die uiteindelijk bepalen wat er in de financiële wereld gebeurt. Als er iemand weet hoe de euro tot stand gekomen is en waarom het helemaal mis ging is het De Haas wel.

De kern van zijn verhaal is dat bij een economie een bepaalde optimale rente hoort, en dat alles mis gaat als de werkelijke rente daar teveel van afwijkt. Alle investerings- en besparingsbeslissingen worden genomen op basis van de rente, en dat stuurt in wezen de economische ontwikkeling. Een verkeerde rente stuurt de economie dus de verkeerde kant op.

Toen de Europese rentes al vóór de invoering van de euro naar elkaar toe begonnen te groeien zonder dat de economieën dat deden, was het dus volstrekt voorspelbaar dat dit zou leiden tot oververhitting van de economie (tien jaar feest!), en vervolgens tot het klappen van de ontstane luchtbel.

En zo geschiedde: met name in Griekenland, Portugal, Spanje en Ierland, waar de oververhitting van de economie door de eurofiele politici destijds in extreem onbenul uitgelegd werd als bewijs dat de euro heel goed werkte, waarna de onvermijdelijke instorting volgde.

Het mechanisme dat begrotingsdiscipline zou afdwingen…
Nu was bij de invoering van de gemeenschappelijke euro gesteld dat die begrotingsdiscipline zou afdwingen omdat een niet sluitende begroting bij de beleggers argwaan zou wekken over de toekomstige afbetalingen, wat tot een hogere rente zou leiden. Dit zou de “stoute” landen snel bekeren tot een nette begroting. Dat beoogde mechanisme beschreef ik al in mijn eerste euroblog in 2011.

Om zeker te zijn dat dit mechanisme zou werken, was er nadrukkelijk een “no bail-out clausule” in het verdrag opgenomen: als een land in de problemen zou komen, zouden de anderen het absoluut nooit mogen helpen. In de praktijk werd bij invoering van de euro echter de rente identiek voor alle landen, wat voor de zwakke landen dus ook tot de voorspelbare oververhitting leidde. Die extreme convergentie van de rente was rechtstreeks in strijd met het mechanisme dat de eurozone zou stabiliseren. Ik heb nooit begrepen hoe dat kon.

Hier bood de insider-blik van De Haas uitkomst: de beleggers in staatsleningen (zoals pensioenfondsen) hebben nooit geloofd dat deze clausule toegepast zou worden. Geen moment. De grafiek is hiervoor het harde bewijs: al jaren voor de invoering van de euro begonnen de rentes naar elkaar toe te groeien omdat de beleggers rekenden op de (verdragsmatig streng verboden!) Europese solidariteit.
Dit had voor verstandige economen dus ook direct aanleiding moeten zijn tot grote ongerustheid, in plaats van de juist groeiende genoegzaamheid over de (volstrekt onterecht) veronderstelde convergentie van de euro-economieën.
Pas bij het uitbreken van de crisis in 2008 sloeg de twijfel bij de beleggers toe over de overlevingskansen van sommige landen (zelfs ondanks de uiteraard telkens weer opgetuigde hulpprogramma’s) en vloog de rente omhoog, tot Draghi naar zijn paardenmiddel greep.

De basis waarop de stabiliteit van de euro gebaseerd was bleek dus vanaf de eerste dag al niet te werken, en is inmiddels in het volstrekte tegendeel omgeslagen: toen Draghi zei dat hij de euro koste wat kost zou redden, was dat voor de beleggers een keiharde garantie voor een bail-out van elk land dat in problemen zou komen. En dat werkte een tijdje goed.

Het gaf Europa de kans om orde op zaken te stellen en de muntunie te ontmantelen, zoals ook topdiplomaat en fanatiek Euro-federalist Francois Heisbourg vurig wenste, maar helaas is het tegendeel gebeurd en is de “bail-out unie” hard geïnstitutionaliseerd in de bankenunie en het Europese noodfonds.

Waarom heeft niemand dit zien aankomen?
Ook bekende toonaangevende academische economen snappen eigenlijk niet hoe het werkt. Ze hebben de komst van de euro dan ook niets in de weg gelegd. De manier van denken over economie deugt gewoon niet, vooral omdat het Keynesiaanse model geen rekening houdt met de rol van kredietverlening door banken. In hoofdstuk 8 van zijn boek legt De Haas het uit: nu werkloosheid bijsturen met sterke stimulering geeft prachtig korte termijn resultaat maar leidt over een paar jaar tot problemen. Het Keynesiaanse denken (flink stimuleren in crisistijd) is principieel kortzichtig.

In zijn tijd als ambtenaar werd het plan voor de euro als politiek voldongen feit aanvaard, ook al hadden sommige ambtenaren twijfels over de economische merites van één munt. Hij vermoedt dat die situatie onveranderd is. Hij kan zich voorstellen dat niet alle ambtenaren geloven in de politieke aanpak van de eurocrisis, maar zij zijn loyaal aan de politieke realiteit, zoals het een goed ambtenaar betaamt. Wat verder onveranderd is sinds zijn tijd op het ministerie van financiën is dat Duitsland in tijden van crisis zwicht voor politieke druk van Frankrijk en Italië. En zodra Duitsland zwicht, zwicht Nederland mee.

Zo was in de aanloop naar de bankenunie duidelijk dat de Duitse en Nederlandse regering tegen een volledig opgetuigde bankenunie waren, waarin uiteindelijk sprake is van wederzijdse steun aan zwakke banken, wat in de praktijk zal neerkomen op transfers van noord naar zuid. Maar in Brussel bleek de rest er voor te zijn, en ging Duitsland (zoals werkelijk altijd) op het laatste moment door de knieën voor Frankrijk. Omdat de Nederlandse regering niet geïsoleerd wil raken, geeft hij zijn verzet dan ook op. Vervolgens laat de Tweede Kamer de overschrijding van de zoveelste “rode lijn” gelaten passeren.

Hoe liberaal is de euro?
Een federale Europese staat met sterk verschillende landen erin en met één munt vraagt om een omvangrijke permanente Noord-Zuid transferunie.

Maar ook dan werkt hij nog steeds niet: om verschillen in winstgevendheid tussen sterke en zwakke landen te elimineren moet er diep in de economieën worden ingegrepen. De facto moet Europa dan een centraal geleide economie worden, die onverenigbaar is met een enigszins vrije markteconomie.

En onze oh zo liberale VVD en oh zo liberale D66 in de oh zo liberale ALDE fractie streven onder leiding van de rabiate Verhofstadt naar de federale Heilstaat van Europa. Die alleen als ultieme Socialistische Staat levensvatbaar is.
Tsja…. als Nederlandse liberaal word ik er af en toe echt moedeloos van.

Een euro muntunie kan, want een dollar muntunie kan ook, toch?
Dat in de VS een muntunie wel werkt, komt omdat dat land veel dichter bij een zg. optimal currency area zit dan Europa, dat werkelijk op alle criteria daarvoor hopeloos faalt.

Redelijk essentieel daarbij is dat er in de VS zeer aanzienlijke transfers plaatsvinden van rijke naar arme staten, tot 10% van het BNP van deze staten per jaar. Er is daarvoor voldoende solidariteit.

Transferunie’s helpen niet
Daarbij moet opgemerkt worden dat transferunies symptoombestrijding zijn: het helpt de ontvangende gebieden niet vooruit, ze leiden niet tot economische convergentie, wat de Brusselse elite daarover al decennia ook beweert. De transfers zijn meestal behoorlijk permanent van karakter, ook in de VS.

In extreme mate zie je dat in Duitsland: al dertig jaar gaan er werkelijk enorme bedragen naar voormalig Oost Duitsland, en ook verder lijkt in Duitsland aan alle optimal currency area vereisten voldaan te worden, maar het oosten is nog steeds een even (zo niet nog sterker) achtergebleven gebied. Ik kom er regelmatig en het is nog steeds een Oostblokland. Wie daar iets kan, vlucht naar Hamburg, Bremen of het Ruhrgebied.

Ook hebben decennialange miljardensubsidies naar de Franse landbouw alleen maar geleid tot een hopeloos achterblijven bij de ontwikkelingen zoals die bijvoorbeeld in Nederland hebben plaatsgevonden.

Muntunies lukken nooit en je kunt er altijd uit
De geschiedenis leert dus dat een eenheidsmunt alleen werkt als er echt sprake is van een economische, sociale en culturele eenheid, in een soeverein land met een solidaire bevolking. Er zijn er tientallen inter-nationale muntunies geweest en geen van alle heeft lang geleefd.
De euro muntunie is dan ook evenmin een keuze waar geen weg terug is. Sterker nog: het staat bij voorbaat vast dat hij een beperkte houdbaarheid heeft.

De rampzalige consequenties van het opheffen van een muntunie blijken overigens vaak maar van zeer korte duur. Na het nemen van de pijn treedt opvallend snel een sterk herstel in.

En het domino effect van het vertrek van één land is zwaar overdreven: het vertrek leidt wel tot het instorten van de obligatiemarkt en hoge rentes voor nieuwe leningen van het volgende zwakste land, maar dat is een gewoon mechanisme, zelfs het mechanisme waarop de stabiliteit van de euro oorspronkelijk gebaseerd was. Het is geen boosaardige speculatie die bedoeld is om een land kapot te speculeren, zoals de politici steeds maar aanvoeren om elke kritiek op de euro af te wimpelen.
Het is inmiddels ook door zeer vooraanstaande economen vastgesteld: Nederland kan best uit de euro en zou daar al heel snel de mooie vruchten van plukken.

Arjo Klamer: “De euro houdt op te bestaan, het is alleen de vraag wanneer!”

Bij sommige sprekers wint hun presentatie aan kracht naarmate hij korter is. Bij Klamer neemt de kracht juist toe naarmate hij langer mag spreken. Dan pakt hij er namelijk moeiteloos een paar abstractieniveaus bij en verdiept zo zijn verhaal op imponerende wijze. Ik zie hem meer als filosoof dan het groepje jonge camerafiele heren die onder deze kwalificatie door Hilversum graag op de buis geslingerd wordt. (Ooit het filosofisch kwintet tot het einde uitgezeten? Gefeliciteerd dan met uw hoge irritatiedrempel! Valt het u ook zo op dat de enige zinnige opmerkingen daarin altijd van de niet-filosofen komen?)
Klamer noemt zich geen econoom maar sociaal econoom, en dat maakt hij helemaal waar.

Hij gebruikte geen beamer, maar sprak 1,5 uur met als enige ondersteuning een de flip-over, waarop hij maar één diagram schetste waar zijn hele verhaal moeiteloos in paste en wat steeds verhelderender werd.

Ook uit de presentatie van Klamer haal ik alleen de hoofdpunten, alles vindt u beter uitgelegd in zijn boek “De euro valt! En wat dan?”

“Euro is neoliberaal construct, mist wortels in cultuur en samenleving, en kan dus niet slagen”
De kern van zijn boodschap was dat de euro inderdaad op economische gronden ten dode opgeschreven is zoals De Haas uitgelegd had, en inderdaad niet gebaseerd is op een optimal currency area, maar dat de eigenlijke reden niet economisch is maar sociaal en cultureel.

Dat is op zich niets nieuws, want dat heb ik al eens duidelijk uitgelegd in mijn blog over het kernprobleem van de muntunie. Maar het simpele diagram over de opbouw van de logica van de samenleving voegde daar elke paar minuten weer wat extra inzicht aan toe. Ik zal daarom proberen het aan u uitleggen.

Het denken in de samenleving kent drie vormen van logica, die aan elkaar verbonden worden door de sociale structuur van die samenleving:

C = Samenleving
S = Sociale verband
M = Marktdenken. Hierbij wordt van de vrije marktwerking bij economische processen een optimaal resultaat verwacht.
B = Bestuursdenken. Hierbij wordt het beste resultaat verwacht van het optimaal reguleren van de processen
O = Oikosdenken. Hierbij wordt het belang en de cultuur van de eigen nabije sociale omgeving als uitgangspunt genomen

Het marktdenken vind je natuurlijk vooral bij de klassieke liberalen, en in zeer ver doorgetrokken vorm bij de libertariërs. Dit hoeft zeker niet alleen over economische zaken te gaan: Deirdre McClosky verbindt dit denken zelfs direct aan ethiek, zoals u op 13 september uit haar eigen mond kunt vernemen.

Het bestuursdenken is uiteraard dé toolbox van ambtenaren en bestuurders, en tekent de EU en het gedrag van de Brusselse elite. Waar je een overheid hebt, heb je bestuursdenken. Bij veel overheid heb je heel veel bestuursdenken. Deze bestuurslogica leidt tot regulering als antwoord op elk probleem en daarom tot een sterke bureaucratisering, zonder daardoor ook daadwerkelijk probleemoplossend te zijn. Met als afschrikwekkende voorbeelden het Europese noodfonds, de bankenunie en stapels aan machteloos Europees immigratiebeleid.

Het oikosdenken vind je vooral in de sociale structuren in de samenleving en is de basis van de meeste grote problemen binnen de Europese samenwerking. Dit wordt dan ook totaal niet begrepen door de Brusselse bestuurders. Hier kom ik nog op terug.

Neoliberalisme
Klamer stelde aan het publiek de vraag wat neo-liberalisme was. Daarop kwam moeizaam antwoord. Wat de aanwezigen niet begrepen was dat het neo-liberalisme gelooft in een gereguleerde marktwerking, en dus volledig thuishoort onder de B. Uiteraard heeft deze neo-liberale aanpak in de handen van bestuurders en ambtenaren de neiging om volledig te verlijeren naar iets wat niets meer met vrije marktwerking te maken heeft.

Als ingenieur heb ik altijd de behoefte om de mechanismen te doorgronden die er spelen. En met name het doorzien van de huidige werkelijkheid, waarbij alle bestuurders (Rutte, EU, Draghi) opgesloten zitten in het bestuursdenken en daarom telkens weer hun toevlucht nemen tot neoliberale oplossingen die aantoonbaar niet werken, was echt een eye-opener. Pas als je ziet dat de samenleving pas functioneert als je voldoende evenwicht creëert tussen oikos-, markt- en bestuurlijk denken kun je tot een werkend systeem komen.

Daarin is de puur bestuurlijke aanpak vaak wereldvreemd en ineffectief, zal de marktwerking over het algemeen goed functioneren, maar is de oikos uiteindelijk vaak bepalend. Wie dit niet beseft is tot falen gedoemd.

Moreel verantwoord bestuurlijk gedrag in verschillende landen
Zo wordt het bijvoorbeeld in Nederland en Duitsland als uiterst onethisch beschouwd om als burgemeester een zeer lucratief gemeentebaantje of een mooie zakelijke opdracht aan een familielid te geven.

In Griekenland is het juist uitermate onethisch om dat niét te doen: als je in die positie bent, kun je het echt niet maken om je familieleden te passeren.
Daar heeft ook iedereen vrede mee, want alle lucratieve baantjes en opdrachten komen in Griekenland op deze manier binnen, dus men mag er niet aan denken dat je geen kruiwagens meer mag gebruiken. Die zijn het belangrijkste kapitaal (bijna letterlijk) van een Griek.

Van een insider hoorde ik een paar jaar geleden dat dit in Roemenië ook zo is, zelfs in de rechtelijke macht, en “familie” moet daarbij meer opgevat worden als (maffia-) clan. Maar op Brussels papier voldoet Roemenië uiteraard braaf aan alle voorwaarden om in ons juridische systeem te worden opgenomen…

Met onze afkeuring, ons belerende vingertje, onze ideeën over corruptie, en steeds strengere regulering (de gangbare bestuurlijke benadering) is deze cultuur natuurlijk niet ineens verdwenen. Dat gaat vele generaties kosten.
En dat is volgens Klamer dus uiteindelijk belangrijker voor het falen van de euro dan het verschil in economische groei tussen de muntunie-leden.

Wat nu?

Uit de euro kan niet vanwege speculatie?
Zowel De Haas als Klamer zien er geen probleem in voor Nederland om uit de euro te stappen. Hoe eerder hoe beter zelfs. Nederland heeft geen buitenlandse schulden, dus hoeft Nederland niet bang te zijn voor een “bank run” zoals in Griekenland plaatsvond toen een vertrek uit de euro dreigde. Iedere Nederlander wordt er direct rijker van, en de industrie krijgt eindelijk weer realistische concurrentie en moet – terecht – wakker worden.

Er is geen risico van oppermachtige kwaadaardige beleggers die eurolanden of de euro zouden gaan kapot-speculeren als er aan die euro getornd wordt of als er een land uit de muntunie stapt. Het enige dat dan gebeurt is dat de overblijvende zwakke landen nog minder vertrouwd gaan worden dan nu en de rente voor hen stijgt. Maar dat de rente wordt afgestemd op de risico’s is juist altijd de bedoeling geweest van het verdrag van Maastricht! Dat heeft niets met kapot-speculeren te maken.

De oplossing!
Interessant is natuurlijk om te horen wat deze topexperts als de oplossing van de situatie zien.

De Haas ziet maar één oplossing: ontmantelen van de muntunie en soeverein doorgaan. Op korte termijn kost het wat welvaart, maar daarna volgt snel herstel. En het kan best.

De voordelen:

• Vrijheid: Nederland krijgt een vrijere economie en samenleving, met meer ruimte voor creativiteit en innovatie, en minder bureaucratie.
• Voorspoed: In 20 jaar kan het nationaal inkomen 1100 tot 1500 miljard toenemen, ofwel 7100 tot 9800 per jaar per huishouden (NEXIT-rapport Capital Economics).
• Democratie: Nederland kan zijn eigen beleid voeren, de parlementaire democratie kan weer wat gaan voorstellen.

De Matheo Solution vormt in zijn ogen geen oplossing omdat deze vooral aangrijpt bij de ruilmiddel-functie van geld en onvoldoende rekening houdt met de coördinerende rol van de rente en wisselkoers. Die wordt het best vervuld als elk land zelf zijn rente bepaalt, waarna de kapitaalmarkt de juiste wisselkoers tot stand brengt, in plaats van dat een centraal politiek orgaan de rentes en wisselkoersen voor alle landen van de eurozone gaat sturen.

Klamer stelt nadrukkelijk dat voor een functionerende economie en democratie grenzen nodig zijn: van landen of van regio’s. Deze begrensdheid is essentieel voor de oikos kant van de samenleving, die de vereiste solidariteit moet verschaffen. Schaalvergroting werkt dan ook sterk negatief voor zowel de economie als de democratie en de solidariteit.

Hij ziet vooral heil in een extreme decentralisatie, waarbij er overal regionale munten ontstaan met beperkte toepassing. (Hij werkt zelf als wethouder van Hilversum aan de invoering van de Gooise Gulden!) En er komt in zijn ogen een overkoepelende valuta (de Euro) waarmee internationale transacties mogelijk zijn. Maar de euro muntunie gaat eraan, dat is zeker.

Beide oplossingen komen op mij over als noodsprongen, en zullen nooit door de politieke elite worden geaccepteerd. Dat is juist het grote voordeel van de Matheo Solution: die kan in één weekend worden ingevoerd, zonder zelfs maar het verdrag van Maastricht te hoeven veranderen; houdt de eurozone en de gezamenlijke markt in stand, en vooral: voorkomt extreem gezichtsverlies van de hele politieke elite.
Vervolgens kun je alle kanten op: zowel met kleine stapjes naar een federaal Europa als richting geheel soevereine staten met een eigen munt. Het is maar net wat je telkens afspreekt.

Hoe gaat de val van de euro zich voltrekken?
De Haas verwacht dat een eventueel vertrek van Griekenland uit de euro nog geen grote consequenties zal hebben. Het meest waarschijnlijke scenario acht hij een vertrek van Frankrijk of Italië, als gevolg van de sterke opkomst van de eurokritische partijen aldaar, wellicht in combinatie met een weigering van Duitsland om de volgende crises telkens weer met enorme bedragen over de brug te blijven komen.

Klamer ziet als scenario vooral het definitief opbreken van de Frans-Duitse as.
Hij schetste het moment dat over een paar jaar Sarkozy aan de macht is en in de problemen raakt met zijn boeren en banken, en aanspraak maakt op het noodfonds. Merkel of haar opvolger kondigt daarop aan dat Duitsland uit de euro stapt.

De irritatie in Duitsland is namelijk nu al enorm: ze betalen zich blauw, maar met name Frankrijk doet helemaal niets om zijn economie op de rails te krijgen. En Duitsland wordt openlijk gechanteerd met zijn door de oorlog geïnspireerde inzet voor een Europese eenheid.

Duitsland had altijd de opstelling dat ze bereid waren om de mark, hun kroonjuweel, en hun soevereiniteit op te geven in ruil voor een op Duitse leest geschoeide gedisciplineerde monetaire Europese aanpak. Dit blijkt een illusie te zijn: Frankrijk blijft volharden in ongezond beleid, en de euro wordt in stand gehouden met precies de middelen waar Duitsland een afkeer van heeft: de keiharde bailout garantie van Draghi en de quantitative easing van de ECB. Als Duitsland zijn geloof in een gezond europees monetair beleid verliest, breekt het de Frans-Duitse as op en is de euro ter ziele. Nederland is hierbij slechts perifeer betrokken.

Over de grote scheuren in de Frans-Duitse as wordt inmiddels veel geschreven, met als aanrader de uitstekende stukken van Jean Wanningen op FTM: “De krekel Frankrijk en de mieren Duitsland en Nederland”, en “Is er nog verzoening mogelijk tussen Frankrijk en Duitsland?”

Klamer verwacht dat Merkel of haar opvolger deze dramatische stap zal durven nemen, ondanks het Duitse schuldcomplex vanwege de oorlog dat alle beleid de laatste decennia overheerste, en de enorme druk die op de kanselier staat om niet als leider van Duitsland de schuld te krijgen van het failliet van Europa.

“Allo Mark, wir müssen mal sprechen…”
Na afloop vroeg ik aan Klamer of hij wat zag in een ander scenario. Stel dat de Duitse financiële en politieke wereld het echt beu is en uit de euro wil stappen, maar niet de schuld wil krijgen van het opblazen van de Europese samenwerking, zou er dan niet een telefoon kunnen gaan rinkelen bij Merkel’s trouwste vazal, in het torentje in Den Haag?
Wij hebben geen schuld aan de oorlog, maar zijn wel voortdurend gedwongen om er samen met Duitsland voor te boeten, zo lang Merkel blijft toegeven. Voor ons is de stap uit de euro veel logischer. En aangezien we toch al altijd de trouwe knecht van Duitsland waren (en daar veel mooie Europese baantjes voor terugkregen…), ligt het dan niet voor de hand dat wij voor Merkel de kastanjes uit het vuur zullen moeten halen? Dat er daarna meteen wat andere landen ons voorbeeld gaan volgen, en dat dan ook Duitsland zonder al te veel gezichtsverlies mee kan gaan?
Dit scenario leek Klamer eigenlijk best plausibel.

Ik zou het een grote eer vinden voor Nederland om Europa te mogen redden door de muntunie op te blazen. Uiteraard door middel van de invoering van de puur Nederlandse oplossing voor de euro-ellende van ir André ten Dam: de Matheo Solution! Wil Rutte niet met zijn mond vol tanden zitten als Angela hem belt, dan kan hij zich hier maar beter gauw in gaan verdiepen!