Een gastbijdrage van leonardo da gioiella.

Enkele dagen geleden sloot Hugo Matthijssen, onder ‘De rechten van de burger worden buitenspel gezet’ af met: Je staat met de rug tegen de muur en kan geen kant meer op. Dat soort situaties maakt dat mensen ziek worden. En de oorzaak moet je toch ècht bij de overheid zoeken.

En ik riep subito, wat ik in mijn vorige leven nog wel eens in het bedrijfsleven riep als iemand weer eens iets beweerde: is dat waar?

Ik bedoel daarmee niet de verstandelijke vermogens van Matthijssen in twijfel te trekken, ik ben ook niet à la Van der Heijden bezig: kan dat onderbouwd worden? Nee, meer in de zin van: kunnen we dat handjes en voetjes geven, zodat je er wat mee kunt?

Waarom kom ik daar nu op terug. Wel, in het internet magazine Aeon staat een buitengewoon interessant artikel over hoe om te gaan met de schuldvraag van iets. De vraag: Can we be held morally responsible for our actions? De vraag wordt besproken, onder de kop Just Deserts, door Daniell Dennett, denker over het denken en bestrijder van het positief denken over God, en Gregg Caruso, ook een filosoof, maar met een iets andere kijk op sommige dingen.

Vanwege dat artikel wil ik het niet over de schuldvraag hebben, die staat voor mij vast, al heb ik die anders ingevuld dan Matthijssen. Nee, hier gaat het over de toerekeningsvatbaarheid.

Maar eerst de crime.

Het gaat wat mij betreft om de onwelvoeglijke daad van institutioneel paniekzaaien. Op basis van wat ideeën, die misschien wel redelijk lijken, gevangen onder het epitafium hockeystick, en geëxploreerd in ondoorzichtige modellen, wordt ons meegedeeld:

  • dat het klimaat aan het veranderen is, wat zich uit in een hogere temperatuur en allerlei vervelende weersverschijnselen, zoals daar zijn orkanen en hittegolven;
  • dat dat de schuld van de mens is, die teveel CO2 produceert;
  • dat dat verschrikkelijke gevolgen zal hebben, waarbij de menselijke habitat ernstig aangetast wordt;
  • en dat we nu draconische maatregelen moeten nemen die grote offers vragen om die gevolgen in te perken.

Jullie kennen mij, ik vind dat allemaal volstrekt uit de lucht gegrepen: er is geen robuuste theorie, er is geen fatsoenlijk experiment dat het integrale verhaal ondersteunt, er is zelfs geen denkexperiment dat de logische samenhang invoelbaar maakt. Vandaar: paniekschoppen! Met het directe gevolg van angstpsychose onder de bevolking – ik zie dat bij mijn Amerikaanse vrienden daadwerkelijk optreden – en een groot risico van maatschappelijke ontwrichting op de langere termijn.

Ik zie andere schuldigen. (Let wel, ik wil geen namen noemen, maar ik wil ook niet onduidelijk zijn, dus ik noem eenmalig een paar bekende namen, en gebruik verder een acroniem als een soort pars pro toto). Daar zijn dus:

  • de geleerden: representanten van die club zijn Mann, internationaal, met z’n hockeystick, en nationaal Verheggen en Van der Werf, beide werkzaam aan de Vrije Universiteit – verder aan te duiden als het MVW-complex;
  • de bestuurders: Gore, internationaal en grote roerganger, en nationaal Wiebes en Knot, respectievelijk minister van Economische Zaken en president van De Nederlandse Bank – verder aan te duiden als het GWK-complex;
  • de willing enablers, de zeloten; ik ken geen assistent van Mann, maar nationaal mensen als Custers van klimaatverandering.nl en Van der Heijden, niet van Climategate.nl, verder aan te duiden als het CH-complex.

Daarmee zijn het kwaad en de daders aangeduid. Dat wil zeggen, ik heb drie daders, waarbij ik wel de hoofddader wil aanwijzen, het MVW-complex. – maar niet goed weet te kiezen wat de belangrijkste handlanger is: het GWK-complex of het CH-complex. Ik laat dat bewust in het midden.

Het MVW-complex denkt dus diep, en al heel lang, daarover na, en legt het resultaat van dat denken vast in plannen, terwijl het GWK-complex denkt dat dat goed gedacht is, en bewust, innerlijk bewust, maatregelen neemt om die plannen te realiseren, en ondertussen staat het CH-complex op de uitkijk: die houdt iedereen op afstand die er niet zo over denkt, door bestrijding, poging tot bekering of anderszins.

Er wordt dus hevig nagedacht.

Is dat waar?

Wordt er nagedacht? Of komt dat allemaal uit die hersenpannen rollen, heel lang geleden al voorgekookt in de oersoep?

Daarmee zitten we nu precies in het dispuut tussen Dennett en Caruso. En het maakt niet uit of je leading bent in de misdaad, of gewoon een hulpje. Voor ieder van de complexen geldt: is het aansprakelijk te stellen voor het eigen gedrag, kan het gedrag hen toegerekend worden?

Handjes en voetjes: kunnen we straks, als we midden in de rotzooi zitten, al die mensen aansprakelijk stellen en om schadevergoeding vragen, of moeten we ze een bemoedigend schouderklopje geven en zeggen: ach, jij kon er eigenlijk ook niks aan doen.

Dennett zegt volmondig: het is hun verantwoordelijkheid! Hij denkt zelfs dat de dader daar een voorkeur voor heeft: When we screw up, we’d rather be punished than institutionalised as morally incompetent. Caruso zegt, ongeconditioneerd: je kunt ze het niet aanrekenen.

Luther zat, de zondeval even buiten beschouwing latend, meer op de lijn van Caruso. Hij was het niet eens met de gang van zaken in de kerk. Hij vond dat ie daar ten strijde tegen moest trekken. De Paus vond dat lastig, en wilde hem de deur uitschoppen, waarna Luther zei wat ie volgens de geschiedschrijving gezegd heeft.

Zeg niet dat het geen maatschappelijke ontwrichting heeft gebracht: brandstapels, een tachtigjarige oorlog, nog meer godsdiensttwisten, tot in de vorige eeuw, zelfs tijdens vreemde bezetting, die families uit elkaar scheurden. En ik kan er persoonlijk getuigenis van afleggen dat, zo’n 444 jaar later, de situatie niet als een verbetering mocht worden gezien in de geloofsbeleving – en het gaat bij het klimaat en het geloof om overeenkomstige inponderabele grootheden.

We gaan even de diepte in, met wat begrippen die hierbij een rol spelen (ik hanteer de Anglo-Amerikaanse terminologie)

  •  desert, beter gezegd: basic desert: dat betekent dat als je iets goeds doet, krijg je een pluim, en als je iets fouts doet krijg je een standje (let wel, of iets goed of kwaad is, is in deze discussie een gegeven);
  • free will: kan de mens in vrijheid kiezen uit alle soorten gedrag;
  • determinism: is alle gebeuren in het universum, hoe minuscuul van invloed ook, van voor alle tijden vastgelegd, of gebeurt alles spontaan;
  • compatibilism/incompatibilism: je bent een incompatibilist als je denkt dat free will en determinism niet met elkaar te verenigen zijn, en een compatibilist als je vindt dat free will en determinism elkaar niet uit hoeven te sluiten;
  • constitutive luck: de plek waar je geboren wordt, het gezin en de omgeving, de welvaart van je familie etc. speelt een rol bij de kansen die je in je leven krijgt en de afslagen die je neemt.

Er komen ook nog begrippen als retributive punishment en backward-looking langs, ook het positievere begrip forward-looking benefits komt aan de orde, maar daar zijn wij hier – gelukkig – nog niet aan toe: er is nog geen sprake van maatschappelijke ontwrichting, dus er wordt nog geen afleggen van verantwoordelijkheid gevraagd. Nog niet, dames en heren alarmisten!

Ik denk dat jullie de meeste begrippen wel kunnen plaatsen.

Die constitutive luck is vaker langs gekomen. Je bent opgegroeid in een gezin van biologen, of je was op vakantie bij je oom en tante die van de natuur houden, en aan de eettafel is niet zelden gevallen: de wereld gaat op deze manier naar de kloten – en vader sloeg met z’n vuist op tafel, of tante zat zachtjes te huilen. En als Zwarte Piet heel erg is, dan is dat vermaledijde kolonialisme niet ver weg, noch die wrede oorlogen en kapitaalverwoestingen als gevolg daarvan. Je hebt een vriendje in Groningen, wie de bodem onder zijn voeten is weggeslagen. En je weet: wat gaan wij mensen slecht met de dingen om. De zondeval die in onze kop zit.

Of dat nou luck is, trouwens … bad luck is misschien beter.

Laat ik over free will geen misverstand mijnerzijds oproepen. Ik weet niet goed wat ik er van moet denken. Maar één ding weet ik wel. Als de mens geen vrije wil heeft, en dus geprogrammeerd is – en niks geen neurale netwerken die willekeurig een beslissing kunnen nemen! – dan is het individuele gedrag toch wel zo chaotisch, dat ik de onvoorspelbaarheid daarvan als een manifestatie van de vrije wil zie. Dus, als een zwarte man in Amerika een witte politieman doodschiet, misfortune of niet, heeft ie wel iets uit te leggen, daarin volg ik Dennett.

Ik heb dat artikel met bijzondere belangstelling gelezen, en steeds moeten denken aan de alarmisten en de mogelijke gevolgen van wat ze teweeg willen brengen. Inmiddels is er door IPCC een nieuw rapport gepubliceerd, waarin ook duidelijk voor de schuld van de huidig waar te nemen weersongemakken naar de mens gewezen wordt. En retributief, hé, haar basic desert ziet er niet best uit: ze moet flink betalen voor het kwaad dat ze in het verleden begaan heeft.

Ik heb jullie de elementen die belangrijk zijn in die discussie aangereikt, zodat je er zelf een beetje mee kunt jongleren. Overbodig om op te merken dat Dennett en Caruso er niet uitgekomen zijn, en dat de wereld van de strafrechtspraak/toegepaste psychologie/juridische filosofie er nog helemaal niet uit is.

leonardo da gioiella.

Daarom, zonder hier nu de vraag naar toerekeningsvatbaarheid uit de weg te willen gaan, maar ook zonder mijn standpunt over determinism of free will te moeten formuleren – ik denk dat ik een praktische compatibilist ben – mag ik toch wel concluderen dat, als het MVW-complex én het GWK-complex én het CH-complex mijn schuld als vaststaand beschouwen … als … dat ik dan van mijn kant, als er straks onverhoopt een situatie komt van maatschappelijke ontwrichting, welke vorm die dan ook aanneemt … ja, dan mag ik toch wel met mijn kleine vingertje wijzen naar al die alarmisten?

Niet eentje uitgezonderd hé, ook niet de zeloten!

Deel dit bericht a.u.b.
LinkedInMastodonWhatsApp

Gerelateerd: