Open brief aan de minister president Mark Rutte over toeslagenaffaire en groepsdenken geroutineerde belastingdienst overheidsmachine

Shutterstock.

Een bijdrage van André Bijkerk.

Excellentie,

Wat doet dat nu met u? Die toeslagenaffaire? Dat lijkt me toch wel even schrikken. U dacht leiding te geven aan een perfecte, goed geoliede overheidsmachine en nu opeens dit. Hoe kan dat nu? Hoe kan zo’n kundige en geroutineerde belastingdienst zo lang en zo grondig in de fout gaan? Waarom hebben we de symptomen zolang genegeerd?

Nu kan ik begrijpen dat je geschiedenis gaat leren om kennis te nemen van het wedervaren van de mensheid in het verleden, wat ze goed en minder goed hebben gedaan en om iets te begrijpen van de dwalingen die er geweest zijn en om daar lessen uit te trekken. En dwalingen zijn er genoeg geweest, dat weet u als de beste. Zoals u ongetwijfeld weet, werd een indrukwekkende compilatie daarvan opgetekend door Charles Mackay in 1841, “Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowdsi en hij vatte zijn werk samen met:

Men, it has been well said, think in herds; it will be seen that they go mad in herds, while they only recover their senses slowly, and one by one.”

We hoeven maar aan de hedendaagse conflicten te denken, waarin groepen mensen anderen blindelings naar het leven staan om te begrijpen dat het denken in groepen en gek worden in groepen nog steeds een dominant gegeven is. Na afloop van zo’n conflict aanschouwen we de gevolgen daarvan vervuld van afschuw. Hoe heeft zoiets toch kunnen gebeuren? In vergelijking daarmee is de toeslagenaffaire klein bier, maar is het mechanisme niet hetzelfde?  Als je een hamer bent, zie je dan niet overal spijkers? En dus, om maar te laten zien dat je de beste hamer bent, timmer je er duchtig op los.

Groepen mensen kunnen dus keer op keer tot bijzonder foutieve tot wel afschuwelijke beslissingen komen maar waarom? En hoe kunnen we dat voorkomen? Leert de geschiedenis ons dat ook en willen we dat ook leren? Ik ken maar één man in de geschiedenis die dat wilde. Na de dramatische afloop van de invasie in de Varkensbaai in Cuba, 1961 vroeg president Kennedy om het besluitvormingsproces van zijn staf zielkundig te analyseren. Het vonnis van de psycholoog Irving Janis was “Groupthink”ii, groepsdenken. Een groep gelijkgestemde mensen onder stress en onder sturend leiderschap neigt er naar om de goede orde te herstellen door tot steeds radicalere beslissingen te komen. Voorts zijn ze er bloedgemoedelijk van overtuigd dat ze het enige juiste doen en klokkenluiders worden niet gehoord. Integendeel, hun motieven moeten wel duister zijn omdat ze zich tegen de groep keren. Beste Mark, heb je je wel eens afgevraagd waarom de Koning in zijn toespraken zinspeelt op het luisteren naar minderheden? Ook andersdenkenden en zachte stemmen moeten worden gehoord.

Met deze toeslagenaffaire, is het zo’n gek idee om de les te trekken dat groepsdenken in overheden en uitvoerende organen nog steeds springlevend is?

Je zult al deze toestanden politiek uiteindelijk wel overleven en een volgend kabinet gaan leiden. Zou je dan actief op zoek gaan naar mogelijke misstanden om misschien nog wel ergere erupties vroegtijdig op te sporen en te voorkomen. Dan heb ik nog wel een tip.

Lijders (ja, met lange ij deze keer) aan groepsdenken missen het vermogen om zich dat van zichzelf te realiseren. Groepsdenken kenmerkt zich door de stellige overtuiging op de goede weg te zijn. Als je ergens ingrijpende beslissingen voor neemt en absoluut zeker weet dat we er het juiste voor doen en dat dat pertinent zeker geen groepsdenken is, dan is het dus het meest waarschijnlijk dat het dat nu juist toch wel is.

Open brief aan de minister president Mark Rutte over toeslagenaffaire en groepsdenken geroutineerde belastingdienst overheidsmachine

André Bijkerk.

Nog een tweede tip, kijk eens naar klimaatverandering en energiebeleid. Sommige mensen horen andere mensen wel eens iets zeggen over problemen daarmee. Wat zou je nu argwanend moeten maken? De absolute overtuiging van je ter zake deskundige medewerkers dat dit pure onzin is, dat dit een stelletje opruiers zijn die worden betaald door oliemaatschappijen en waar je absoluut niet naar moet luisteren. En dat is nu precies het belangrijkste kenmerk van groepsdenken, het afschermen van de groep van afwijkende meningen. Maar misschien is de koning wel een veel wijzer man dan dat hem wordt toegeschreven.

Met vriendelijke groet

André Bijkerk

***

Noten

i https://pdfs.semanticscholar.org/71b9/14c7b1b66d873e548b7dfe40534c54caa8de.pdf

ii Irving L. Janis Groupthink, Psychological Studies of Policy Decisions and Fiascoes  ISBN-13: 978-0395317044, ISBN-10: 9780395317044