De oorlog in Oekraïne en de energietransitie

Auteur: Fritz Vahrenholt (Duitsland).

Vertaling: Martien de Wit.

De Russische bezetting van Oekraïne plaatst de afhankelijkheid van de Russische gas- en olie-export, die het gevolg is van het feit dat Duitsland zowel uit kernenergie als uit steenkool is gestapt, in het middelpunt van het debat over het energiebeleid. Verantwoordelijken voor deze situatie, zoals ex-minister van Economie Sigmar Gabriel, sussen het debat (“We zullen genoeg leveranciers vinden die ons ook van energiebronnen zullen voorzien”). Wij willen nagaan hoe ernstig de afhankelijkheid is die door de energietransitie wordt veroorzaakt.

Maar eerst, zoals altijd, de temperatuurcurve.

De afwijking van de wereldgemiddelde temperatuur van satellietmetingen ten opzichte van het gemiddelde van de jaren 1991-2020 is in februari gedaald tot 0,0 graden Celsius. De gemiddelde temperatuurstijging sinds het begin van de satellietmetingen in 1979 blijft steken op 0,13 graden Celsius per decennium, ongeveer de helft van de door klimaatmodellen berekende temperatuurstijging ….

De oorlog in Oekraïne en de energietransitie

Het stoppen met de ingebruikname van de voltooide Nordstream 2-gaspijpleiding heeft gevolgen voor de energietransitie. De pijpleiding alleen al, heeft (net zoals Nordstream 1) bijna twee keer zoveel capaciteit als de pijpleiding uit Oekraïne.

Nordstream 2 was een steunpilaar van de Duitse energietransitie. Na de uitfasering van zowel steenkool als kernenergie was het duidelijk dat de gegarandeerde output van conventionele elektriciteitscentrales alleen kon worden gewaarborgd door een aanzienlijke invoer van aardgas. Zelfs de versnelde uitbreiding van wind- en zonne-energie, zoals aangekondigd in het regeerakkoord van december 2021, lost het probleem van de volatiliteit van de productie van hernieuwbare energie niet op.

Wind is slechts beschikbaar gedurende 25 % van de uren van volledige belasting per jaar en zonne-energie slechts gedurende ongeveer 10 % van het jaar. Om die reden voorzag het regeerakkoord logischerwijze in een massale uitbreiding van gasgestookte elektriciteitscentrales. De ongeveer 50 nieuwe gasgestookte elektriciteitscentrales hebben nu een nieuwe leveringsbron nodig.

Dit komt op een moment dat de gasmarkten in de wereld reeds worden gekenmerkt door tekorten en extreme prijsontwikkelingen. Momenteel is de gasprijs acht keer hoger dan een jaar geleden. (Bron grafiek: Dutch TTF Gas Futures in € per MWh)

Minister Habeck erkent de ernst van de situatie

Nog maar een paar maanden geleden zei de leidende kandidaat van de Groene Partij, Annalena Baerbock: “De volgende regering is de laatste die nog actief invloed kan uitoefenen op de klimaatcrisis“.  En: “Duitsland heeft een klimaatregering nodig“.

De regering is nu met beide benen op de grond beland. Weliswaar zijn er nog genoeg sprookjesvertellers, zoals de Duitse vereniging voor windenergie (BWE), die windenergie aanprezen als de oplossing voor onafhankelijkheid van Rusland, of de Duitse milieuhulp (Deutsche Umwelthilfe), die onlangs een rechtszaak heeft aangespannen tegen de bruinkoolgroeve Jänschwalde en zo rechtstreeks het einde wil bewerkstelligen van de Oost-Duitse bruinkoolcentrales (die dan vervangen zouden moeten worden door aardgascentrales). Maar het is precies omgekeerd: elke extra bouw van fluctuerende windturbinecentrales doet de behoefte aan back-up-elektriciteitscentrales toenemen zolang er geen opslagfaciliteiten beschikbaar zijn. Dr. Detlef Ahlborn van Vernunftkraft: “Gedurende 36 dagen per jaar is de productie van windenergie de facto onderbroken. Op elke vierde dag, d.w.z. gedurende drie maanden, is de elektriciteitsproductie lager dan 10% van de geïnstalleerde capaciteit.”

In 2021 droeg aardgas voor 26,7% bij aan de Duitse vraag naar primaire energie, waarvan Duitsland 55% uit Rusland betrok. Windenergie droeg 3,5% bij aan de primaire energievraag – en dat met grote schommelingen.  De minister van Economische Zaken schijnt deze correlaties inmiddels te hebben begrepen, want hij sluit niet langer uit dat de kolengestookte centrales in Duitsland langer in bedrijf zullen blijven.

Zelfs wat de verlenging van de levensduur van de resterende kerncentrales betreft, was er ten minste een verandering van toon. Zijn ministerie bekijkt dit nu.

De voorzitter van de vakbond voor mijnbouw, chemie en energie, Michael Vassiliadis, doorbrak een ander taboe:

“Intussen eisen zelfs ook de Groenen om Amerikaans fracking-gas te kopen. Wij zouden ook in Duitsland op deze manier gas kunnen produceren, wat veel veiliger is dan men denkt”.

In feite zou Duitsland een groot deel van zijn invoer kunnen vervangen door deze technologie, die hier in 2016 werd verboden (het jaarlijkse verbruik in Duitsland bedraagt ongeveer 100 miljard m³). Tenminste, 2,3 biljoen m³ gas ligt in schalielagen van 1000 tot 3000 m diep.

De voorraden raken op

De gasopslagfaciliteiten in Duitsland zijn slechts voor een derde gevuld (zie de grafiek hieronder: de blauwe lijn ten opzichte van de zwarte lijn (maximumcapaciteit), de groene lijn is het niveau van injectie. Elke dag lopen de reservevoorraden met ongeveer 1 % terug. Tot nu toe heeft een zachte winter ons gered. Als er nog een koude maartse winter komt, zullen ze bij een stop op de Russische voorraden, snel uitgeput zijn. Voor een dergelijke eventualiteit liggen er plannen in de la: de Europese gasveiligheidsverordening bepaalt dat de gasleveringen aan de industrie kunnen worden stopgezet en dat alleen “beschermde verbruikers” zoals huishoudens en verwarmingsinstallaties zullen worden bevoorraad.

Weliswaar heeft president Poetin de verzekering gegeven dat de gasleveringscontracten door Rusland zullen worden nagekomen. Maar we mogen niet over het hoofd zien dat een deel van de gaspijpleidingen door de regio’s Luhansk en Donetsk loopt.

De koers voor de komende winters moet nu worden bepaald

De afhankelijkheid van gas zal in de komende winters opnieuw groter worden. Het alternatief van aanlanding van vloeibaar gas is voor Duitsland voorlopig niet aan de orde, aangezien groen protest tot dusver vloeibaar-gasterminals aan de Noordzeekust heeft verhinderd.

Hoewel de terminals voor vloeibaar aardgas die aan de Westeuropese kust van Spanje tot Nederland zijn gebouwd nog ontvangstcapaciteit hebben, ontbreekt de infrastructuur om dit gas in voldoende hoeveelheden naar Midden- en Oost-Europa te vervoeren. Bovendien zijn leveranciers zoals Qatar niet in staat hun productie te verhogen. Noorwegen is ook niet in staat om meer te produceren. Het grote Nederlandse gasveld Groningen, dat ook Duitsland bediende, zal in de eerste helft van 2022 worden stilgelegd omdat de winning van het gas tot grootschalige verzakkingsscheuren heeft geleid. En het omleiden van de gasexport van de VS en Qatar naar Azië zou ten minste één gevolg hebben: aanzienlijke prijstoeslagen in een biedingsoorlog voor Amerikaans schaliegas en gas uit Qatar.

Hoe heeft het zover kunnen komen dat Duitsland afhankelijk is geworden van Rusland, dat nu 55% van de Duitse gasvoorziening voor zijn rekening neemt? Hoe komt het dat de drie grootste Duitse gasopslaginstallaties, waaronder de gigantische gasopslaginstallaties in Rehden en Jemgum, in Russische handen zijn en dat Rusland een aandeel heeft in de gasnetbeheerder VNG? Waarom was Rosneft in staat de grootste Duitse raffinaderij in Schwedt over te nemen?

Dit is het resultaat van een tien jaar durend exitbeleid in het Merkel-tijdperk. In drie zittingsperiodes met verschillende coalitiepartners (eenmaal FDP, tweemaal SPD) slaagde zij erin de exitdromen van de Groenen te verwezenlijken en de fundamenten van de Duitse energievoorziening te vernietigen.  Eerst de uitstap uit kernenergie en vervolgens de overhaaste uitstap uit binnenlandse bruinkool en steenkool hebben Duitsland dramatisch afhankelijk gemaakt van de invoer van gas. Intussen is Duitsland na China het grootste gasimporterende land.

Geloofden zij werkelijk dat zonne- en windenergiecentrales tegen concurrerende kosten zouden voorzien in Duitslands energiebehoeften voor elektriciteit, warmte, vervoer en industrie? Dit zou alleen kunnen werken met één hoofdpijler die alles ondersteunt, de buitensporige invoer van gas. Want de winning van Duitslands eigen bestaande gasvoorraden in het schaliegesteente werd opgeofferd aan een groen feel-good beleid en dus verboden.  En de rood-groen-gele ‘Fortschrittskoalition‘ versnelde het tempo. De laatste zes kerncentrales die nog in bedrijf waren toen de regering-Scholz aantrad, zullen moeten worden vervangen door gasgestookte elektriciteitscentrales die 120 TWh gas verbruiken – bijna een kwart van de productie van de nu stopgezette Nordstream 2-pijplijn.

Het is de hoogste tijd om naast het ecologische vraagstuk ook de twee andere pijlers van een duurzame energievoorziening te herontdekken: die van de economische efficiëntie en die van de continuïteit van de voorziening. De beperking van de toekomstige energievoorziening tot windenergie, fotovoltaïsche energie en aardgas is niet langer houdbaar. Het zal niet mogelijk zijn bruinkool in eigen land geleidelijk uit te bannen – “idealiter in 2030”. Het is tijd voor taboedoorbreking en technologische innovatie als antwoord op Poetins oorlogsverklaring aan de Europese veiligheid: CO2-afvang in kolengestookte elektriciteitscentrales, kerncentraletechnologieën die inherent veilige elektriciteit produceren uit verbruikte splijtstofelementen en verhoogde eigen aardgasproductie.

Dan kunnen we ons misschien ook de zeer dure waterstofroute voor synthetische brandstoffen veroorloven om fluctuerende hernieuwbare energiebronnen betrouwbaar bruikbaar te maken.

***