Echte wetenschap gaat uit van een ‘geheimnis’, het ontrafelt de geheimen van de natuur. De Britse fysicus Jim Al Khalili met Iraaks-Sjiitische wortels en Perzisch kaalkoppie raakt je precies op dat punt. Wanneer hij weer een documentaire over fysica presenteert voor de BBC. Dat zoeken naar het geheim, daarmee ontsnap je uit de banaliteit van alledag, politiek en allerlei geneuzel.
Dan lijkt zijn boek ‘The House of Wisdom’ over een wetenschappelijke bloeiperiode van de Islam 1300 jaar geleden bij een eerste indruk verdacht veel op een Politiek Correct PR-offensief. Om te zorgen dat wij de Islam intellectuele kwaliteiten willen toedichten. Nu haar aanhangers hun kennis van de Alchemie op explosieve wijze tot uitdrukking brengen.
Precies: dat woord is afkomstig uit het Arabisch, Al-chemie. Zoals het woord Al-cohol afkomstig is van Al-chemie bedrijvende Arabieren, die het alvast niet mogen drinken.
‘Al’ is gewoon een Arabisch aanwijswoord, zoals bij Al-Lah. Dus als we lahlahlahlah zingen, kan dat wel eens religieus aanstootgevend zijn. Oeps, maar niet meer doen. :-)
Al-Khalili is alvast zo seculier als de tierelier, zie ook hierboven zijn presentatie voor de Britse humanisten. Zijn hoofdpunt is: er was een intellectuele bloeiperiode in het Bagdad van de achtste en negende eeuw, die nu grotendeels is vergeten. Toen was een Verlichte Kalief aan de macht, Harun al Rashid en zijn zoon Al Mahmun, die zich voor sterrenkunde interesseerde en kennis in het algemeen. In combinatie met de economische bloei van de stad ontstonden zo de ideale condities voor een intellectuele bloeiperiode.
Zijn hofhouding zette zich aan het vertalen van alle Griekse klassieken in het Arabisch. Die klassieke werken kwamen na de veroveringstocht van het Byzantijnse Rijk door de bekeringslegers van De Onderwerping in handen van de Islam. Via verovering van wat wij nu India noemen kwamen papiermolens in handen van de Islam. Zo konden ze makkelijker schrijven.
Zo schiep de Islam meer condities voor intellectuele bloei. Terwijl de Christelijke wereld tegelijk -dankzij de zegevierende Islamitische Warlords- grotendeels was afgesneden van de handel in Papyrus uit bijvoorbeeld Egypte (de Nijl). Daarom moesten monniken bij ons schrijven op duur perkament, dus van dierenhuid: voor 6 bladzijden had je al een heel schaap nodig. Volgens historicus Emmett Scott zou het Islamitisch militarisme Europa haar ‘middeleeuwen’ gebracht kunnen hebben. De tijd die wij associeren met onze achterlijkheid. In de Kloosters werd het licht van geletterdheid nog aan gehouden. In de Romeinse tijd was geletterdheid veel wijder verbreid.
Bedenk dat de Islamitische Warlords tot Tours in Frankrijk kwamen in 752. Zonder Charles Martel hadden wij hier al 1200 jaar suikerfeest gevierd. Nu moeten we daarvoor wachten tot een verkiezingsoverwinning van de PvdA.
Al Gebra= Arabisch, Al Jebr, de rekenkunde van x-1=y+1. Maar vooral te danken aan de Grieken, die immers met Pythagoras en Euclides veel ingewikkelder bezig waren
1,2,3
De militaire superioriteit van de Islam met haar bijzonder gemotiveerde krijgers bracht ook het Indiase getallen-systeem van de Hindoes. Dat zo transformeerde tot de ‘Arabische’ cijfers die wij later overnamen. Nadat de Tempeliers een bezoekje brachten aan het door de Arabieren veroverde vroegere Byzantijnse Rijk. Neem de getallen 1, 2 en 3. Dat zijn gestileerde ‘lucifer’-prikjes. Kijk het getal 1. Dat is I. Een staand streepje, bij de Brami lag 1 nog horizontaal. Dus _ Het getal 2 is twee van die liggende prikjes boven elkaar en 3?
Dat mag je dan zelf bedenken.
Het veroveren van andermans kennis en techniek, en vertalen van reeds bestaande Griekse kennis was niet het enige. Echte wetenschap gaat uit van experiment. Daarmee bevestig of ontkracht je de theorie over de werkelijkheid die je vormde. Zo kom je ook los van de Griekse benadering van natuurfilosofie, waarbij je redenerend van uit een eerste beginsel tot ‘de ware kennis’ kunt komen.
Ik schreef al hoe Arabische meetkundigen op ingenieuze wijze een betere berekening maakten van de omtrek van de Aarde, dan de Grieken vele eeuwen voor hen hadden gedaan. De Arabieren waren dan ook fanatiek met Al Gebra, met rekenkunde en meetkunde. Of ze er veel innovatiefs aan bijdroegen, of slechts het werk van giganten vertaalden als Euclides of Pythagoras blijft gissen.
We noemden al even de Al-Chemie, het Arabische aanwijswoord gekoppeld aan het Griekse chymeia, dat volgens Khalili kan duiden op ‘metaal smelten’ . In het Arabisch werd dat Griekse woord weer Ilm-Al-kammiya’, wat de wetenschap van kwantiteiten betekent. Het verwijst verder naar ieder gerommel met chemie in een laboratorium.
De Huif, Burqua danken we aan de Arabieren. Keizer Frederik von Hohenstaufen bracht die vinding mee. Hij schreef het eerste wetenschappelijke vogelboek, de Avibus
Al-Kalisch
Khalili gaat hier uitgebreid in op de Alchemist Jabir een Yemenitische Arabier en apotheker uit de achtste eeuw. Die schreef zijn hoofdwerk Kitab al-Kimiya (het boek van de Chemie) dat in de Westerse wereld terechtkwam als Latijnse vertaling in 1144 door Robert of Chester. Die ging aan het inmiddels Arabische Spaanse hof in de leer. En introduceerde zo een wetenschap in de Westerse wereld waar de huisfilosoof van de kloosters, Aristoteles niet erg mededeelzaam over was geweest. Robert of Chester vertaalde ook het Arabische werk over Al-Gebra, de meetkunde.
In de achtste eeuw probeerden alchemisten nog goud te maken uit andere metalen. En Jabir geloofde ook dat je een baby met vogelvleugels kon maken, door een vrouw met vogelzaad te bevruchten, dat je demonen kon vangen in stenen beelden. In die hoek moeten we het zoeken. In zijn chemie-boek ging Jabir er nog vanuit dat alle elementen zijn opgebouwd uit kwik en zwavel in verschillende verhoudingen.
Maar, zo stelt Al-Khalili, het grote verschil met de metaal-smeltende Grieken was nu, dat hij echt SCHEIkunde bedreef, dus in het lab stoffen van elkaar kon scheiden:
He stressed careful observation, controlled experiments and accurate records, in contrast with much of Greek chemistry that was either based on hypotheses and metaphysical notions or scientifically sterile practical applications’
Hij perfectioneerde technieken als distillatie, kristallisatie en het verhitten van ertsen en mineralen om daar bruikbare elementen uit te halen. Het woord Alkalisch (basisch) kent iedereen, wat ‘uit as’ betekent. Jabir gebruikte zijn chemische kennis voor bijvoorbeeld het maken van glas en looien van leer. Het woord Alembic (ook een merk ultrageile basgitaren) komt van Al-Inbiq, de Arabische vertaling van het Griekse ambix voor beker: een apparaat waarmee hij vloeistoffen distilleerde.
Zo, lekker lezen in 8 eeuwen oud manuscript over Al Gebra. Ga er maar eens aanstaan…
Welvaart drijft wetenschap
Jabir deed vooral waar vraag naar was in een naar materialen hongerende economie, die papier, inkt, parfums en andere substanties verlangde. Het loonde dus om lekker aan te klooien. Het is dus ook vaker dat Welvaart wetenschap drijft, dan andersom. Meer mensen krijgen de handen vrij om meer te doen dan enkel bezig zijn met overleven.
Al Khalili’s punt dat zonder Jabir de chemie in het Westen niet zou zijn ontwikkeld blijft een beetje zwak. In het aan Jabir toegeschreven hoofdwerk komen vele Griekse vertalingen voor, terwijl de Grieks-Arabische vertaal-industrie pas na zijn dood goed op gang kwam. Veel historici denken dan ook dat het werk dat Robert Chester vertaalde meer een bundeling was van zowel Moslim- als Christengeleerden aan het Spaanse hof die hun eigen werk aan Jabir gingen toedichten.
Bij wijze van Tribuut aan hun voorganger, en zo groeide het corpus tot lijvig boekwerk.
Eigenlijk is Al-Khalili’s belangrijkste argument dan: we danken veel woorden uit de chemie aan het Arabisch. Zoals elixir, camphor, benzoic. Dus (…) was de moderne chemie -die begon met Robert Boyle (1621-91)- niet geweest wat hij nu is, zonder die Arabieren daar in het achtste eeuwse Bagdad.
Al Aha-erlebnis
Dat gaat mij een beetje ver. Hoewel de bijdrage van Jabir ongetwijfeld meer constructief was dan de bomgordel-Alchemie waar de volgelingen van de Profeet zich nu in bekwamen. Islamitische scheikunde. Boem!
Ze zullen ongetwijfeld een bouwsteentje geleverd hebben. Mooi te weten dat de Islam 1200 jaar geleden al zo ver was. Ik wist verder al dat de valkerij de Burqua dankt aan de Arabieren, de arabische huif die via Keizer Frederik zijn Arabische contacten tot ons kwam. Onze adel, die naaide de ogen van valken nog dicht om ze buiten de jacht rustig te houden. Die Arabieren waren toen zo gek nog niet.
Maar beweren dat de rekenkunde een Arabisch vinding is om dat Algebra een Arabisch woord is, lijkt na de Grieken Euclides en Pythagoras een tikje overdreven. Dat ziet Al-Khalili ook in. Misschien kreeg hij gewoon de opdracht van zo’n Polikor-PvdA-uitgever, of erger, de Polikorkwadraat BBC: schrijf iets aardigs over Islam zodat we meer van ze gaan houden. Dat vraagt wat goede wil en een duik diep in de geschiedenis.
We zijn hier de beroerdste niet.
Toch zit dit boek vol leuke weetjes, kennis van ‘hee, zo had ik dat nog niet gezien’, je bent weer dagen zoet met Al Khalili als wetenschapscommunicator, en daarmee kun je aan de politieke banaliteit kunt ontsnappen. Missschien was dit ook wel wat Jabir dreef. Zoals Al Khalili beschrijft:
We also see in the work of Jabir the beginning of chemistry as an empirical science motivated by a desire to understand how the world is made up
En dat verlangen draait het toch om. Met de invasie van de Islamitische Mongool Hulagu Khan werd Baghdad in 1258 verwoest. Zo werd ook de door de Verlichte Kaliefs opgebouwde boekenverzameling –The House of Wisdom– verwoest.
